बुद्ध भन्थे–मानिसको कुनै जात हुँदैन
समाजमा व्याप्त जातीय विभेद र यसको प्रताडनाको प्रतिक्रियामा संसारभरि महिला र पुरुष दुई जात मात्रै छन् भनिन्छ । गौतम बुद्धले भने मानव जाति एउटै मात्र रहेको बताएका छन् । उनका अनुसार महिला र पुरुष एउटै जातका दुई लिङ्ग मात्रै हुन् ।
वसन्त महर्जन
जसरी जनावरहरू गाई, भैंसी, घोडा, गधा आदिमा जातीय भेद देखिन्छ त्यसरी मानिसमा देखिंदैन । जनावरमा त्यो भेद देखिए पनि उनीहरूले देखिने गरी विभेद गरेको थाहा पाइँदैन । मानिसमा भने त्यस्तो जातिभेद छँदै छैन । यो प्रसङ्ग त्रिपिटकको मज्झिमनिकाय ग्रन्थ अन्तर्गत संकलित ‘वासेट्ठ सुत्त’ मा रहेको छ ।
बौद्ध धर्म–दर्शनको मुख्य उद्देश्य जातीय विभेदको विरोध वा त्यस सम्बन्धी जनचेतना फैलाउने होइन । तत्कालीन समाजमा व्याप्त जातीय असङ्गतिलाई सम्बोधन गर्ने क्रममा भने बुद्धले धेरै समय जातिवाद विरुद्धको अभियानमा खर्चनु परेको देखिन्छ।
तत्कालीन वैदिक समाजको धर्म–दर्शनलाई लिएर चर्को विरोध तथा खण्डन गर्नेहरू थुप्रै थिए । अन्य मतवादहरूसँग भन्दा पनि गौतम बुद्ध विरुद्ध खनिनुको खास कारण जातिवादको अनौचित्यलाई बुद्धले पुष्टि गर्नु हो तर जातिवादको मान्यतासँग बुद्धले जीवनमा कहिल्यै पनि सम्झौता गरेनन् ।
गौतम बुद्धले पहिलो पल्ट उपदेश गरेका पाँच भिक्षुको पृष्ठभूमि ब्राह्मण भएको बताइन्छ । त्यसको केही महीनापछि आफ्ना गणसहित बुद्धको शरणमा आएका उरुबेल कश्यप, नदी कश्यप, गया कश्यप नामका तीन जटेल (जटा पाल्ने) दाजुभाइ ब्राह्मण जातिका नै थिए । उनीहरूसँग क्रमशः पाँच सय, तीन सय र दुई सय गरी हजार शिष्यहरू थिए । बुद्धका अग्रश्रावकद्वय सारिपुत्र र मौद्गल्यायन ब्राह्मण नै थिए ।
यसरी नै महाकश्यप महास्थविर लगायत अन्य थुप्रै प्रभावशाली भिक्षु ब्राह्मण समुदायकै थिए । बुद्धको महापरिनिर्वाणको निकै समयपछिसम्म पनि बौद्ध संघमा ब्राह्मण समुदायबाट आएका भिक्षुहरूकै योगदान रहेको पाइन्छ ।
पाश्र्व, अश्वघोष, वसुमित्र लगायतका भिक्षुहरूको पृष्ठभूमि ब्राह्मण र वैदिक ज्ञानका धुरन्धर विद्वान् थिए । शून्यवादका प्रवर्तक आचार्य नागार्जुन, विज्ञानवादका आचार्य असंग र वसुबन्धु मात्रै नभएर यी दुवै सम्प्रदायलाई अगाडि बढाउने दिग्नाग, परमार्थ, धर्मकीर्ति, चन्द्रकीर्ति, शान्तिरक्षित, कमलशील, बुद्धयश लगायतका अधिकांश ब्राह्मण समुदायबाटै थिए । यी सबै ब्राह्मणहरूले जातिवादलाई चटक्कै छाडेको पाइन्छ ।
याे पनि हेर्नुहाेस्– बुद्ध दर्शनबारे नेपालीकै बुझाइ त्रुटिपूर्ण
तत्कालीन समाजमा घरबार त्याग गरी संन्यास भई आध्यात्मिक जीवन बिताउने काम उच्च जातिले मात्रै गर्न सक्छन् भन्ने मान्यता थियो तर बुद्धले संघमा प्रवेश गर्न जातीय मान्यतालाई ठाउँ दिएनन् ।
बौद्ध धर्म अपनाउने ठूला–ठूला विद्वान्हरूसँग अन्य ब्राह्मणले द्वेष राख्नुको कारण पनि जातिवाद नै थियो । प्राचीन कालमा मात्रै नभएर आधुनिक विश्वमा पनि बौद्ध समाजमा अत्यन्तै ठूलो श्रद्धा र प्रतिष्ठा पाउने भिक्षुहरूको पृष्ठभूमि ब्राह्मण नै रहेको पाइन्छ ।
तत्कालीन समाजमा घरबार त्याग गरी संन्यास भई आध्यात्मिक जीवन बिताउने काम उच्च जातिले मात्रै गर्न सक्छन् भन्ने मान्यता थियो तर बुद्धले संघमा प्रवेश गर्न जातीय मान्यतालाई ठाउँ दिएनन् ।
उनले तत्कालीन समाजमा तल्लो जातका रूपमा लिइएका उपालि, सुमित लगायतका थुप्रैलाई भिक्षु बनाएका थिए । शाक्यहरू भन्दा पछि आएका उपालिलाई पहिले भिक्षु बनाउनुको तात्पर्य पनि माथिल्लो जाति भनिएका शाक्यहरूको जातीय अभिमान तोड्न नै थियो । त्रिपिटकमध्ये एउटा ‘विनयपिटक’ को संकलन यिनै भिक्षु उपालिकै देन हो र आजपर्यन्त मुक्तकण्ठले उनको प्रशंसा गरिन्छ ।
अम्बट्ठ नामका एक युवालाई शाक्य जातप्रति द्वेष थियो र यो द्वेष बुद्धकहाँ प्रकट गर्न पुगे । बुद्धले अम्बट्ठ ब्राह्मणको पुर्खा शाक्य जातिकै दास रहेको पुष्टि गर्नुका साथै उनमा रहेको जातिवादको भ्रम हटाइदिएको प्रसङ्ग त्रिपिटकको सुत्त पिटक अन्तर्गतको ‘अम्बट्ठ सुत्त’ मा पाइन्छ ।
यसरी नै श्रावस्तीस्थित जेतवन विहारमा बुद्ध र एसुकारी नामका एक ब्राह्मण बीच भएको संवाद ‘एसुकारी सुत्त’मा संकलित छ । यस अनुसार ब्राह्मणले एक वर्णले अर्को वर्णको मान्छेसँग कसरी सेवा गर्नुपर्छ भन्ने सन्दर्भमा चर्चा हुँदा बुद्धले कसले कसको सेवा कसरी गर्ने भन्ने विधान बनाउँदा ब्राह्मणलाई अरू वर्णका मानिसहरूले सो अधिकार दिएको वा नदिएको भन्ने प्रश्न हुन्छ ।
ब्राह्मणले यसको नकारात्मक जवाफ दिएपछि बुद्धले बडो तार्किक जवाफ दिएका थिए, जसले जातिवादको अनौचित्य सावित गर्दछ । बुद्धले भनेका थिए– ‘एउटा गरीबको घरमा मासुको एक पोका लगेर यो मासुको पोका तिम्रो हो खाऊ भनेर जबर्जस्ती दिई अन्त्यमा मासुको मूल्य चुकाउन बाध्य पारेको जस्तो भएन र ?’
त्रिपिटकमा जातिवादको अनौचित्य सावित गरेका अनेकौं सूत्र र तल्लो जात भनिएकाहरूलाई भिक्षु बनाई कुनै मानिस ठूलो जात र सानो जातको हुँदैन भनेर सन्देश दिएका घटनाहरू यत्रतत्र पाइन्छन् ।
तत्कालीन समाजको विकासमा जातिवाद ठूलो तगारोका रूपमा रहेकै कारण बुद्धले जातिवाद विरुद्ध अभियान नै थाल्नुपर्ने बाध्यता आइपरेको थियो ।
याे पनि हेर्नुहाेस्– बौद्ध समाजमा जातीय सङ्कीर्णता
बुद्ध र बौद्ध धर्मको प्रशंसा गर्ने तर जातीय भेदभाव तथा छुवाछूतको मान्यता राखेर बस्नु हदैसम्मको पाखण्डी हुनु हो । यस्तो पाखण्डीपना बौद्ध समाजभित्रै पाइनु बुद्धको मूल्य र मान्यता विपरीत जानु हो ।
सामान्यतः परम्परागत नेपाली बौद्ध समाज हिन्दू धर्मबाट प्रभावित मानिन्छ र यस अनुसार जातिवादको मान्यता पाइनु स्वाभाविक हो । आफूलाई विशुद्ध बौद्ध धर्म भएको दाबी गर्ने थेरवादी परम्परामा पनि जातिवादको अहंकार पाइन्छ ।
घरबार छाडी प्रवर्जित (विधिवत् रूपमा संन्यासी हुनु) भई भिक्षु बनेकाहरूको जातीय पृष्ठभूमि खोतल्नु तथा सोही अनुसार व्यवहार गर्नु जातिवादको पृष्ठपोषण गर्नु हो । अन्यत्र कतै जातिवादको छायाँ नपरे पनि नेपालमा यसको समस्या हुनु भनेको बौद्ध धर्मलाई पूर्ण रूपमा आत्मसात् गरिनसकेको मान्नुपर्दछ ।
याे पनि हेर्नुहाेस्– बुद्धकै समयमा पनि फैलिएको थियो महामारी
याे पनि हेर्नुहाेस्– बुद्धलाई दार्शनिक मान्ने अल्पज्ञान
_1694175897.jpeg)
