नेपालको पहिलो जलविद्युत्‌को बिर्सिएको कथा

सन् १९११ मे १३ का दिन करीब साढे ६ बजे नेपालका तत्कालीन राजा पृथ्वी वीरविक्रम शाहले काठमाडौं शहरको केन्द्र टुँडिखेलस्थित स्विच खोलेर नेपालको पहिलो तथा दक्षिण एसियाको दोस्रो जलविद्युत्‌को उद्घाटन गरे।

रमेश भुसाल

तत्कालीन प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेर राणाका नाममा स्थापित चन्द्र ज्योति हाइड्रोपावर स्टेशनको क्षमता ५०० किलोवाट थियो । यसलाई बनाउन चार वर्ष र करिब १० लाख दिनको काम लागेको थियो । निरङ्कुश राणा शासकका दरबारमा बिजुली बाल्न बनाइएको यो पावर स्टेशनले काठमाडौँदेखि दक्षिण १२ किमि दूरीमा रहेका पानीका दुई स्रोत उपयोग गर्थ्यो।

यो जलविद्युत् गृह अमेरिकास्थित एपल्टन, विस्कन्सिनको फक्स नदीमा सन् १८८२ मा बनाइएको संसारको पहिलो जलविद्युत् गृह (प्लान्ट)को ३० वर्षपछि र सन् १९१२ मा युनान प्रान्तमा चीनले बनाएको पहिलो जलविद्युत् गृह (प्लान्ट)को एक वर्षअघि बनाइएको थियो।

छिटै शुरुआत गरे तापनि नेपालले जलविद्युत् उत्पादनमा द्रुत प्रगति गर्न भने सकेन । यसले २८ वर्षपछि मात्र दोस्रो जलविद्युत् आयोजना निर्माण गर्‍यो । काठमाडौँको उत्तरपूर्वमा सन् १९३९ मा ६४० किलोवाट क्षमताको दोस्रो जलविद्युत् आयोजना निर्माण गरिएको थियो । यो साधारण जनतालाई जलविद्युत् उपलब्ध गराउनभन्दा पनि निरङ्कुश राणा शासकलाई विलासिताको जीवनयापन गर्न सघाउन बनाइएको थियो । नेपालले पहिलो ५० वर्षमा जम्मा ५० मेगावाट बिजुली उत्पादन गरेको थियो।

पछिल्लो एक सय वर्षमा नेपालको जलविद्युत् विकास एकदम सुस्त छ । अहिले जम्मा १४४० मेगावाट जलविद्युत् मात्र उत्पादन भइरहेको छ । देशलाई आवश्यक एकतिहाइ ऊर्जा दक्षिणी छिमेकी भारतबाट आयात गरेर पूर्ति गरिएको छ।

दुःखद कुरा, सबैभन्दा पुरानो जलविद्युत्‌को इतिहास करीब-करीब बिर्सिसकिएको छ । यो अहिले काठमाडौँ उपत्यकाको दक्षिणी भागका बासिन्दालाई खानेपानी प्रदान गर्न मात्र प्रयोग भइरहेको छ । सन् २०११ मा यसलाई नेपाल सरकारले जीवित सम्पदा घोषणा गरेको थियो । तर यसलाई संरक्षण गर्न खासै केही गरिएको छैन । पुरानो दरबार र अतिथि गृहहरु चर्किएका वा भत्किएका छन् । पावर स्टेसनको राम्रो सम्भार गरिएको छैन । त्यहाँ पुग्ने बाटो पूरा हुन बाँकी नै छ । खिया लागेका धातुका पाइप पानी भण्डारण पोखरी वरिपरि असरल्ल छन् । एक जना स्थानीयले भने झैं “हामी नेपालीले महत्वपूर्ण चीजको मूल्य बुझ्दैनौँ।”

काठमाडौं उपत्यकाबाट १२ किलोमिटर दक्षिणमा पर्ने फर्पिङस्थित जलविद्युत् आयोजनाको जलाशय ।

जलाशयबाट पावरहाउस र काठमाडौँ शहरमा पानी लैजाने खिया लागेका पाइप ।

आफ्नो घरसँगैको पाइप नजिक बिहानीको कुराकानी गर्न उभिएका राजकुमार श्रेष्ठ र कान्छा बलामी । “बाले सुनाए अनुसार त्यतिखेर हामीलाई छुन अनुमति थिएन । घोडा चढेर रातदिन पाइपको निगरानी गर्ने एउटा मान्छे हुन्थ्यो,” कान्छा बलामीले आयोजनाको शुरूआती दिनको सम्झना गरे।

हाइड्रोपावर परियोजनाको पाइपछेउ उभिएको एउटा पुरानो घर ।

जलविद्युत् परियोजना भएको सोखेल गाउँका बालबालिका यो चिप्लो, साँघुरो अनि छोटो बाटो प्रयोग गर्छन् ।

जलविद्युत् स्टेसन हेर्न आउने पर्यटकलाई सुन्तला र हलुवाबेद बेच्दै सोखेल गाउँका रामहरि खत्री ।

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको कर्मचारी आवास गृह निर्माण गर्दा मजदूर सुत्न भनेर इँटा र टिनका पाताले बनाइएका अस्थायी ओछ्यान । नेपाल सरकारले सन् २०१० मा जीवित सङ्ग्रहालय घोषणा गरेको मुख्य पावर स्टेशनको रेखदेख प्राधिकरणले गर्छ ।

चर्किएको अतिथि गृहको ढोकामा बसेका ५४ वर्षे कुमार आचार्य । नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका कर्मचारी उनले प्राधिकरणको सम्पत्ति रेखदेख गर्छन् ।

पावर स्टेशन नजिकको बेवारिस अतिथि गृह, जहाँ जलविद्युत् स्टेशन नजिक समय बिताउन आउने राणा शासकका पाहुना बस्थे ।

काठमाडौँ शहर हुँदै बग्ने वाग्मती नदीबाट केही सय मिटर टाढा रहेको चन्द्रज्योति हाइड्रोपावर स्टेशन ।

जलविद्युत् स्टेशनमा आगन्तुकलाई देखाउन राखिएका विद्युतीय पाटपुर्जा ।

जलविद्युत् स्टेशनमा आगन्तुकलाई देखाउन राखिएका जेनेरेटर र विद्युतीय पाटपुर्जा ।

काठमाडौँ उपत्यकाको दक्षिणी भागमा पानी ल्याउन प्रयोग हुँदै आएको पानी आपूर्ति प्रणालीको स्विचबोर्ड । बिजुली उत्पादनका लागि प्रयोग हुने पानी अहिले पिउनका लागि आपूर्ति भइरहेको छ । पानी आपूर्ति प्रणालीको सुरक्षाका लागि आपूर्ति विभागका कर्मचारी राति पानी आपूर्ति स्विच बोर्डछेउ सुत्छन् ।

सबैभन्दा पहिला बिजुली पुर्‍याइएकाे खोकनाको घर, जुन बिजुली स्टेशनबाट केही किलोमिटर टाढा छ । आफ्ना दरबारमा तार जडान गर्नुअघि बिजुली प्रयोग गर्न कति सुरक्षित छ भनेर राणाहरू जाँच्न चाहन्थे । त्यसैले उनीहरूले पहिला खोकना गाउँमा मदनकृष्ण महर्जनको घरमा बिजुली जोडे । सन् २०१५ को भूकम्पका कारण भित्ता भत्किएकाले दायाँपट्टि रहेको घर अहिले खाली छ । ढोकामाथिको बोर्डमा लेखिएको छ, “खोकना सङ्ग्रहालयमा स्वागत छ । बिजुलीबत्ती प्रदान गरिएको यो नेपालको पहिलो घर हो ।”

(द थर्ड पोलसँगको सहकार्यमा प्रकाशित । भुसाल द थर्ड पोलका नेपाल सम्पादक हुन् ।)

ऊर्जा

नेपालको पहिलो जलविद्युत्‌को बिर्सिएको कथा

रमेश भुसाल आइतबार, २ फागुन, २०७७

सबै तस्वीर: रमेश भुसाल