यसरी मनाइन्छ नेवार समुदायमा म्हपूजा
तिहारको चौथो दिन कात्तिक शुक्ल प्रतिपदाको अवसर पारेर आज नेवार समुदाय आफ्नै शरीरको पूजा गर्दै मौलिक पर्व म्हपूजा मनाउँदै छ।
आफ्नो आत्मालाई चिनेर आत्मशुद्धिका साथै सारा संसारलाई चिन्न र अन्धकारलाई नाश गरेर ज्ञानको ज्योति फैलियोस् भन्ने कामना सहित नेवार समुदाय म्हपूजा मनाउने गर्छ। म्हपूजाका लागि नेवार समुदाय बिहानैदेखि घर सफा गर्ने र विभिन्न पकवान तयार गर्छन्।
साँझमा गरिने म्हपूजाका लागि शुरूआतमा मण्डप बनाउने स्थानमा रातो माटोले लिपेर चोखो पानी छर्किइन्छ। पानीको मण्डला बनाई त्यसको माथि तेलको मण्डला र तेलको माथि भुइसिन (सुन्तला रङको) मण्डला बनाइन्छ।
अनि चामलको पिठोको मण्डला बनाई त्यसलाई कालो भटमास, आख्य (धानको बोक्रा निकालेर तयार गरेको कालो चामल), लावा, मासको गेडाले सजाई मण्डप तयार गरिन्छ। त्यसको माथि खेलुइता (टुप्पीदेखि चिउँडोसम्मको नापमा बनाइएको मलमल कपडा)को बत्ती राखिन्छ।
घरका सदस्य क्रमशः घरको मूलीदेखि लस्करै मण्डला अगाडि पारेर बस्छन्। मण्डलामा बिमिरो, भोगटे, सुन्तला, केरा, ओखर, स्याउ, अमला, मौसम, चाक्सी, हलुवावेद, बयर लगायत फलफूल राखेर सजाइन्छ। त्यसको माथि कोखा (काँचो धागोमा पञ्चरङ्गी कपडाको टुक्रा राखेर बनाइएको माला), फूलको माला र सयपत्री फूल राखिन्छ।
म्हपूजा गर्दा पहिले घरको मूलीभन्दा माथि मण्डलामा सुकुण्डा बालेर चामलको पीठोबाट बनाइएको गणेशलाई पूजा गरिन्छ। यो पूजा घरको नकी (मूली महिला)ले गर्ने परम्परा छ। यो पूजा गर्दा प्रत्येकलाई देवीदेवतालाई जस्तै विधिवत् रूपमा पूजा गरी खेलुइता बालेर शरीरका तीन अङ्ग घुँडा, कुम र टाउकोमा तीन वटा मुटुमारी (चामलको रोटी), पञ्चरङ्गी फूलका टुक्रा, अमला, ओखर, ताय, जुङ्गेधान, आँखे आदि राखेर तीन पटकसम्म टाउकोमा ढोगाएर मण्डलामा जाने गरी कुल (काठको पाथी)ले खन्याई म्हपूजा गरिन्छ। म्हपूजा गर्दा खेलइता निभाउनु हुँदैन भन्ने धार्मिक मान्यता छ।
पूजा सकिएपछि क्रममा बिमिरो, कोखा, फूलको माला र सयपत्री फूल सहितको फलफूल हातमा दिएर कोखा र फूलको माला लगाई टाउकोमा फूल राखिन्छ। त्यसपछि खेलुइता ननिभेकै वेला नकीले तलदेखि लक्ष्मी पूजाको दिन ढुकुटीमा पूजा गरेको नयाँ कुचोले बढारेर माथि गणेशलाई पूजा गरेको ठाउँमा जम्मा गरिन्छ। रातभरि त्यतिकै छोडेर भोलिपल्ट बिहानै खोलामा लगेर सेलाइन्छ।
म्हपूजा सकेपछि आ–आफ्नो स्थानमै बसेर घरको नकीबाट खेःसगं (अण्डा सगुन) लिने परम्परा रहेको छ। नेवार समुदायमा हरेक शुभकार्यमा सगुन लिने दिने प्रचलन रहेको छ। खेःसगं दिंदा अण्डा, माछा, बारा र मदिरा दिइन्छ। यसरी खेःसगं लिइसकेपछि विभिन्न पकवान्न राखेर भोज खाने प्रचलन छ। भोज खाइसकेपछि सलादका रूपमा बिमिरो काटेर भोज समापन गरिन्छ।
म्हपूजा गर्दा आफू र आफ्नो आत्म पहिचान गरी सारा संसारलाई पहिचान गर्नसक्ने ज्ञान प्राप्त हुने जनविश्वास रहेको छ। साथै, शरीरमा कुनै रोगव्याधि नलागोस्, सधैं स्वस्थ रहोस् भन्ने कामना समेत गरिन्छ। म्हपूजा गर्नुको अर्को उद्देश्य जीवनमा पाप कर्म गर्न नपरोस् भनी बलिराजालाई साक्षी राखेर प्रतिज्ञा गर्नु पनि रहेको संस्कृतिकर्मी बताउँछन्।
सामान्यतया समाजशास्त्र र प्राकृतिक दृष्टिकोणले म्हपूजा भन्नाले आत्मपूजाका रूपमा लिन सकिने पुरोहित तथा संस्कृतिकर्मी हरिशरण राजोपाध्याय बताउछन्। “मानव समाजमा आत्माभन्दा ठूलो केही पनि छैन। यही आत्मालाई शान्ति र सन्तुष्टि मिलोस्। यसले सारा जगत्मा ज्ञानको ज्योति फैलाओस् भनी यो पूजा गरिन्छ,” उनले भने, “आत्मसन्तुष्टि नै सबभन्दा ठूलो सन्तुष्टि हो। त्यही भएर हामी यमपञ्चकको समयमा काग, कुकुर, गाई, गोरुको पनि पूजा गर्छौं।”
म्हपूजा मानव सभ्यता, संस्कृति, धार्मिक र आध्यात्मिक पक्षसँग मात्र नभई मानव विकासक्रमसँग जोडिएको उनको कथन छ। “हाम्रो शरीर पञ्च तत्त्वले बनेको हुन्छ। पञ्च प्रकारका रूपमा लिंदा अण्डालाई मैथुनका रूपमा लिइन्छ। जसमा प्राण छ, प्राण भएपछि सृष्टि हुन्छ जसले गर्दा मानव सभ्यताको विकासक्रममा यसले सहयोग पुर्याएको छ,” उनले भने।
इतिहास तथा संस्कृतिविद् प्रा.डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठले आफूलाई चिनेर सारा संसारलाई चिन्नका लागि म नै भगवान्, म नै ब्रह्माण्ड, मैले सारा जगत्को कल्याण गर्न सक्छु, संसारमा ज्ञानको ज्योति फैलाउन सक्छु भनेर आफू र आफ्नो आत्मालाई गरिने ज्ञानको प्रतीक पूजा नै म्हपूजा रहेको बताए। उनले भने, “म्हपूजा यमपञ्चकको चौथो दिनमा गरिन्छ। त्यसको अघिल्लो दिन अर्थात् औंसीको दिन लक्ष्मी पूजा। जुन दिन कोजाग्रत पूर्णिमादेखि औंसीसम्म गरिने १६ लक्ष्मीको पूजा सम्पन्न गरिन्छ। यही सम्पन्ताको प्रतीक स्वरूप गरिने पूजा नै म्हपूजा हो।”
यो नेवार समुदायको प्राचीन पर्व भएको उनले बताए। नेपाल मण्डलका नेवार समुदायले प्राचीन समयदेखि यसलाई मौलिक पर्वका रूपमा मनाउँदै आएको उनको भनाइ छ। “यो पर्वमा अन्धकारलाई नाश गरेर बत्ती बालेर आफू र आफ्नो आत्मालाई मात्र नभएर सम्पन्नताको प्रतीक दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने चुलो, कुचो, नाङ्लो, गाग्री, करुवा, सिलौटा लगायत पूजा गरी म्हपूजा पर्व मनाइन्छ,” उनले भने। (रासस)