पानीसम्मको पहुँचजस्ता समस्याले देहातका महिलाको समग्र विकासमा कति बाधा पुर्‍याइरहेको छ, त्यो उनीहरूको कथा सुनेपछि मात्र थाहा हुन्छ।

जन्ती स्वागतमा बेहुला पक्षलाई गाली गर्दै डहकन गाउने र बेहुला पक्षले त्यसमै रमाइलो मान्ने देहातको लोक परम्परा कम हुँदै गएको छ।

देहातमा उदाएको नव–सामन्ती वर्गले गरीबलाई ऋणको पासोमा पारेर गाउँको अर्थ–राजनीति आफ्नो कब्जामा लिएको छ।

समयक्रममा हराउँदै गएका परम्परागत बाजा, वस्तु र सीपलाई धार्मिक अनुष्ठान र पर्वहरूले जीवित राखेका छन्।

तराईका गाउँमा ‘नेताजी’ भनेर सम्बोधन गरिने व्यक्ति बग्रेल्ती भेटिन्छन्। प्रत्येक वडा वा टोलमा दुई–चार जना यस्ता व्यक्ति भेटिन्छन्, जसलाई तिनका ‘लाभार्थी’ हरूले ‘नेताजी’ सम्बोधन गर्छन्।

चन्द्रकिशोर
मधेशी समुदायको दशहरा र पहाडी समुदायको दशैंले समय क्रममा एक–अर्काको प्रभाव ग्रहण गरेका छन्, जुन इन्द्रेणी समाजको सुन्दर पक्ष बनेको छ।

अरूको घरमा मजदूरी गरेर ऊर्जावान उमेर रित्याए पनि पुस्तौंदेखि ऋणको भार बोक्दै दीन–हीन बाँचिरहेका बहुरी सदाहरूले कहिले पाउलान् आत्मसम्मानको जीवन ?

समग्रमा यथास्थिति विरुद्ध थारू जनमतमा जुन हलचल छ, त्यसको निकासप्रति राज्यले आँखा चिम्लिनुहुँदैन ।

पारिको ‘खुनवा’ सँग जोडिएकाले यो बोर्डर बजार स्थानीय जनजिब्रोमा ‘बाडर’ भनेर परिचित छ ।

द्वन्द्वपीडितलाई पीडा बिर्सिदेऊ भन्न सजिलो छ । प्रचण्ड बहुमतको वाम सरकारले त अझ ‘क्षमाभाव राख’ भनेर अर्ती दिन थालेको देखिन्छ, तर पीडितहरूलाई त्यस्तो ‘अर्ती–बुद्धि’ आत्मसात् गर्न सहज हुँदैन ।

अहिले पञ्चायतीमा जायज, नजायज वा कानूनी गैरकानूनी जे जस्तो गर्नुपर्दा आफ्नो जाति वा पार्टीको आधार हेर्ने गरेको सुनिन्छ ।

विकासको लागि अपनाइएको पारामा परिवर्तन अत्यावश्यक छ ।

चन्द्रकिशोर
जनआकांक्षा र भावनासँगै जातीय, सांस्कृतिक, भाषिक लगायतका विविधता सम्बोधन प्रदेश सभाहरूको प्रमुख चुनौती हो।

प्रादेशिक अभ्यासको अर्थ हो– किनारीकृत सामान्यजनले महत्व पाउनु, कुनै पनि प्रकारको भेदभाव नहुनु । त्यसका लागि सत्ता वा प्रतिपक्षमा रहने दलहरूले मात्र नभई प्रदेशको नागरिक समाज र मिडियाले पनि बलियो सरोकार देखाउनुपर्छ ।

जोसँग एउटा छाप्रोले ओगटेको जमीन छ, तिनीहरूलाई त्यहीभित्र चर्पी बनाऊ भन्दा थपिने मानसिक तनाव र स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्याको ख्याल गरेको देखिएन ।

चुनाव प्रचारमा भारतीय नम्बर प्लेटका गाडीहरू प्रशस्त प्रयोग भएका छन् । भोजभतेरमा खसी, कुखुरा र माछाको मुख्य स्रोत पनि सीमावर्ती बजार नै हो । देहातमा हुने चुनावी सभा वा घरदैलोमा समेत मालाको चलन बाक्लिएको छ, जुन उतैबाट आउँछ ।

लोकतन्त्रको प्राणको रूपमा रहेको निर्वाचन प्रदूषित भयो भने देश नै कमजोर हुन्छ । निर्वाचन मूलतः देशलाई माया गर्ने एउटा अवसर हो । हामी जस्तो जनप्रतिनिधि छान्छौं, देश त्यस्तै बन्छ । यस अर्थमा, पार्टी र प्रत्यासीहरू मात्र होइन हामी मतदाता पनि निर्वाचनरूपी परीक्षामा छौं ।

चन्द्रकिशोर
'मकान' सँगै पक्की घर र शहर पलायन बढेपछि मधेशका गाउँभित्रै गाउँ खोज्नुपर्ने अवस्था आएको छ।

घरको बनोट यस्तो हुन्थ्यो जहाँ भँगेराले सहज बास पाउन सकोस्। दलानमा परेवाले ओत लिन सकोस्। आफू जे जस्तो खाए पनि 'कौर' कुकुरलाई खुवाउने गरिन्थ्यो।

यसको भाव आफू मात्र होइन, वरिपरिका चराचुरुङ्गी र जनावर पनि पालिनुपर्छ भन्ने लाग्दथ्यो। आँगनमा तुलसीको मठ घरको हिस्सा मानिन्थ्यो। र, त्यस्ता घरमा घनश्याम अर्थात् भगवानको बास हुन्छ भन्ने ठानिन्थ्यो।

बाढीले गर्ने क्षतिमा कति प्राकृतिक र कति मानवीय कारण छ भन्ने छिनोफानो गरेर तदनुरूप काम नगरेसम्म कहर दोहोरिन्छ, जनधनको क्षति भइरहन्छ ।

बर्खा र बाढीको मौसम आएपछि नेपाल–भारत सीमाञ्चलमा हरेक वर्ष 'पकडौआ विवाह' को नियति दोहोरिन्छ ।

राज्यसँगको सम्बन्ध निर्धारणको सवालमा मधेशलाई फरक ‘राष्ट्रियता’ का रुपमा परिभाषित गर्नु गलत छ ।

आफ्नो मानस काठमाडौंसँग जोड्न खोज्ने मधेशका आकांक्षा सम्बोधन गर्नुमै देश र जनताको हित जोडिएको छ ।

स्थानीय तह निर्वाचन मधेशी महिलाका लागि पनि गतिलो अवसर लिएर आएको छ ।

-चन्द्रकिशोर
गोरखपुरस्थित गोरखनाथ मन्दिरका महन्त योगी आदित्यनाथ उत्तरप्रदेशको मुख्यमन्त्री भएपछि नेपालमा उठेका आकलनका फोकाहरूले आकार ग्रहण गर्न सक्ने सम्भावना न्यून छ।

-चन्द्रकिशोर
आन्दोलन लिएर काठमाडौं पुगेका मधेशकेन्द्रित दलहरूलाई वातावरण फेरिए पनि सिंहदरबार पस्न भने सजिलो छैन।

अहिलेको नेतृत्वपंक्तिमाथि मधेशको भरोसा छैन। यसको अर्थ ठूला भनिने दलहरू मधेशमा लोकप्रिय छन् भन्ने पनि होइन। प्रमुख राजनीतिक दलहरूप्रति मधेशमा आक्रोश यथावत् छ। यस अर्थमा मधेशमा मध्यमार्गी राजनीति कमजोर हुनु भनेको मूलधारका दलहरूमाथिको प्रहार पनि हो। यो अवस्थामा आन्दोलनरत मधेशी दलहरू र सत्ता गठबन्धनबीच तालमेल मिलोस् भन्ने आशा राख्नु स्वाभाविक हो।

बृहत् नेपाली राष्ट्रियताको निर्माण चाहने पक्षहरूले मधेशको माटोमा देखापरेको काठमाडौं प्रेमसँग आफूलाई जोड्नुपर्छ। मधेशी पहिचान खोज्नुको अर्थ आफूलाई नेपाली पहिचानमा समाहित गर्ने प्रयत्नभन्दा अर्को छैन।